KIYAS: Bir şeyi diğer bir şeyle ölçme, bir şeyi başka şeye benzetme; hakkında nass (ayet-i kerîme ve hadîs-i şerîf) bulunmayan bir mes'elenin hükmünü, buna benzeyen ve hakkında nass bulunan başka bir mes'elenin hükmüne benzeterek anlama. Haşr sûresi ikinci ayet-i kerîmesinde mealen; "Ey ilim sahipleri! Îtibar ediniz (yani bilmediklerinizi bildiklerinize kıyas ediniz) " buyurulmuştur. Îtibar etmek, benzetmek demektir. Bu ayet-i kerîme, kıyas ve ictihadı emr etmektedir. (Beydavî) Kıyası, müctehîd (Kur'an-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden mana çıkarabilen) alimler yapar. Böyle olmayanlar kıyas yapamaz. Hicrî dördüncü asırdan sonra kıyas yapacak derin alim kalmadı. (İbn-i abidîn, İmam-ı Gazalî, Yûsuf Nebhanî) Kur'an-ı kerîmden her ince bilgi elde edilir. Abdullah ibni Mes'ûd radıyallahü anh; "Onda, öncekilerin ve sonrakilerin bütün ilimleri vardır" buyurdu. Kur'an-ı kerîmdeki bilgiler, hükümler sonsuzdur. Ancak bu bilgilerin bir kısmı kapalı ve örtülüdür. Ehli olanlar bunları ilim ve ihlası kadar anlayabilir. İşte, sünnet, icma' (müctehid denilen alimlerin bir hususta sözbirliği etmeleri) ve kıyas ile; Kur'an-ı kerîmdeki kapalı bilgiler meydana çıkarılıyor. Kıyamete kadar, bütün insanlara lazım olacak hükümleri, dört mezheb imamı anlamış ve kitaplarına yazmışlardır. (Seyyid Alizade) Kıyas, bid'at (dinde sonradan ortaya çıkan bir yenilik) değildir. Çünkü kıyas, nüsûsun yani ayet-i kerîmelerin ve hadîs-i şerîflerin manalarını meydana çıkarmaktadır. Yoksa bu manalara başka şey eklememektedir. (Ahmed Farûkî) Dînî hükümlerin isbatında; Kitab(Kur'an-ı kerîm), sünnet (Peygamber efendimizin sözleri, işleri ve görüp de mani olmadıkları şeyler), icma-ı ümmet (müctehid denilen, derin alimlerin bir mes'elenin hükmünde sözbirliği etmeleri) ve kıyas mûteberdir (ge çerlidir, kıymetlidir). (Ahmed Farûkî) Zarûrî olarak bilinen îtikadî mes'elelerde yani inanılacak şeylerde kıyas yoktur (olmaz). (Serahsî) Nass (ayet-i kerîme ve hadîs-i şerîf) bulunan yerde kıyas yapılmaz. Biz, zarûret olmadıkça kıyas yapmayız. Bir sual (soru) sorulunca, onun cevabını, önce Kur'an-ı kerîmde ararız. Bulamazsak, hadîs-i şerîflerde ararız. Yine bulamazsak, Resûlullah efen dimizin sohbetinde yetişmiş Eshab-ı kiramın herhangi birinin sözlerini ararız. Bu sualin cevabını bunlarda da bulamazsak, kıyas yaparak cevabını buluruz. (İmam-ı a'zam Ebû Hanîfe, Hamevî, Hadimî) Bir kişinin haber verdiği hadîs-i şerîfleri veya kıyas ile anlaşılan bilgileri kabûl etmeyen, beğenmeyen kafir olmaz ise de, bid'at ehli yani doğru yoldan sapmış olur. (İbn-i abidîn)
